Op zaterdag 14 mei verscheen een groot artikel over Whatever the Weather in NRC. Dat was te danken aan journalist Gijsbert van Es, met wie ik een paar weken daarvoor 8 uur over het strand had gewandeld. Ontmoeting #146 van Whatever the Weather. Hij schreef er het volgende over:
Strandwandelen als kunstwerk
ONTMOETINGEN – Kunstenaar Bruno van den Elshout maakte met 145 verschillende mensen een strandwandeling. „Het gaat niet om mij als persoon, het gaat om onze beleving”, zegt hij tijdens wandeling 146, met NRC-redacteur Gijsbert van Es.
Dit verhaal gaat over een strandwandeling, of nee, over 145 strandwandelingen, die telkens precies acht uur hebben geduurd. Elk een werkdag lang, van negen tot vijf.
Kunstenaar Bruno van den Elshout (42) wandelde een jaar lang, gemiddeld drie dagen in de week, met 144 verschillende mensen. Steeds op dezelfde plek, op het strand van Den Haag, tussen het haven- hoofd van Scheveningen en Kijkduin. En tot slot, als toegift: een stranddag met zijn partner, Sanne.
Waarom? Ik stelde hem die vraag, als journalist. Hij antwoordde, als kunstenaar: „Mijn werk is een zoektocht naar vormen waarin ik uitdrukking kan geven aan wat mij beweegt.” Wat maakt deze 145 wandelingen tot een kunstwerk? „De aandacht en intentie waarmee ze zijn ondernomen.”
Normaal gesproken zou ik, in verhalen als deze, de ik-vorm vermijden. Maar Bruno van den Elshout heeft me uitgedaagd: „Schrijf vooral wat de strandwandeling met jóú doet. Het gaat niet om mij als persoon, het gaat om onze beleving.” Vandaag ben ik onderdeel van een wandelend kunstwerk, dat zich urenlang voortbeweegt tussen een hoge duinenrij en een verre horizon.
Bijna negenduizend foto’s
Bruno van den Elshout studeerde ooit ‘international business’ aan de Haagse Hogeschool. Hij werkte voor een elektronicafirma uit Taiwan. In 2007 reisde hij door alle lidstaten van de Europese Unie, om 2.700 jongeren te interviewen over hun dagelijks leven.
Hij ontwikkelde zich tot fotograaf en vervolgens kunstenaar. Zijn eerste kunstwerk bestaat uit 8.785 foto’s, gemaakt door een camera, bovenop een Haags strandhotel. Een heel jaar lang, uur na uur, maakte zijn camera automatisch een foto van de horizon. Van den Elshout stelde hier uit een monumentaal fotoboek samen: NEW HORIZONS.
Ik vraag: „Waarom deed je dat?” Hij antwoordt: „Ik wilde rust en ruimte zicht- baar en deelbaar maken. Dat leek me belangrijk in een wereld waarin nut dominant is: geld, winst, belangen, macht, te- genstellingen. De horizon is van zichzelf. Die is van niemand en iedereen tegelijk. Steeds diezelfde horizon, en toch bijna negenduizend totaal verschillende foto’s. Dag en nacht, eb en vloed, wolken en golven – en dat in een cyclus die al een paar miljard jaar zo doorgaat.”
In dit eindeloze decor volgde zijn tweede ‘strandwerk’: 145 dagtochten op de grens van zand en zee. Een derde deel van zijn metgezellen kende hij al, twee derde had hij niet eerder ontmoet. Dit kunstwerk gaf hij de naam Whatever the weather. Weer of geen weer – de wandelingen zouden doorgaan. Zelf noemt hij het ‘wezenlijke ontmoetingen’. Mijn dag met hem is zijn 146ste ontmoeting, „van wezen tot wezen”, zoals hij het woord ‘wezenlijk’ duidt.
“Ik probeer ervaringen heel te houden, te comprimeren als in een zipbestand.
Dan kan ik ze later uitpakken”
Inchecken
Om 9.03 uur, om precies te zijn, komt hij aangefietst, gestresst en bezweet. Ik zeg: „Doe rustig aan”, en wacht zwijgend af. In onze afspraak, per e-mail, had hij geschreven dat de dag zou beginnen met ‘inchecken’ en eindigen met ‘uitchecken’. Hoe dat zou gaan? Vooralsnog in stilte. Hij gaat naast me zitten, sluit z’n ogen; ademt diep, in, uit; eet een banaan.
En dan, de knop is om. „Hoi! Zullen we inchecken?” We beginnen door elk drie vragen te beantwoorden: „Hoe voel je je?, Hoe heb je je voorbereid?, en Wat hoop je te beleven?”, om te eindigen met de conclusie: „Ik ben er.” Ik zou de antwoorden hier kunnen opschrijven – maar dat doe ik niet. Vandaag gaat het om onze beleving.
Zwijgend gaan we op pad. Hoe begin je een gesprek, waarvan je vooraf weet dat het acht uur later pas zal eindigen? Eerst durf ik niet te vragen wat voor op m’n tong ligt. Te banaal, misschien? Dan toch: „Waarom deed je zo gehaast, terwijl je amper te laat kwam en we de hele dag de tijd hebben?”
Hij antwoordt: „Omdat ik jou nadrukkelijk had gevraagd echt om 9 uur hier te zijn, en dat had ik ook aan jou beloofd. Die bedoeling hebben we samen gecreëerd, en dan héb ik er gewoon te zijn. Maar ik was er nog niet, en dat vond ik vervelend. Misschien zou ik me daarvan niets moeten aantrekken, maar ja, ik ben ook maar een mens.”
Waarom heeft hij al die dagen over het strand gewandeld om 145 mensen te ontmoeten? „Het eerlijke antwoord is: omdat het mij te doen stond. Ik bedacht me dat ik graag het tv-programma Zomergasten wilde presenteren. Ik deed zelfonderzoek: waarom wil ik dat eigenlijk zo graag? Ik kwam erachter dat ik wezenlijke ontmoetingen wil beleven: het gevoel alle tijd van de wereld te hebben om iemand te leren kennen. Daarvoor heb ik toen een eigen vorm gezocht, en gevonden.”
Op het strand lopen we eerst in noorde- lijke richting, naar het Scheveningse havenhoofd. De dag zal daar ook eindigen, met een portretfoto, die ik van mezelf zal maken.
We gaan zitten op een bank bij het lichtbaken. Ik pak pen en papier uit mijn rugzak. „Ga je opschrijven wat ik zeg?”, vraagt hij. Ik noteer dit, en ook: „Aantekeningen maken is voor mij een vorm van je beleving in plakjes snijden. Het doet me denken aan de oude vertrekstaat op stations, waarbij alle treinen één plek omhoog klepperden als er een trein vertrokken was. Ik probeer ervaringen heel te houden, ze te comprimeren als in een zip-bestand. Op een later moment kan ik ze dan uitpakken. Deelnemers aan 24-uurs- horizonobservaties vraag ik daarom altijd hun notitieboekje thuis te laten.”
Vierentwintig uur wat? Hij vertelt over de veertien etmalen die hij sinds 2013 in een stoel op het strand heeft doorge- bracht – van zonsondergang tot zonsondergang. Bij de eerste 24-uurs-horizonob- servatie hielden enkele mensen hem overdag gezelschap, de andere keren beleefde hij het volle etmaal met een groep. „Het gaat erom dat je alle indrukken op je laat inwerken en je daartegen niet verzet,
Lees verder op pagina 12 »
» Vervolg van pagina 11
óók ’s nachts niet, als het vreselijk koud kan zijn. Mij helpt het mee te gaan in omstandigheden waarvoor ik niet per se zelf kies, om daarmee dan vriendschap te sluiten.”
Nog een keer lezen
We verlaten het Scheveningse havenhoofd, volgen de vloedlijn tot Kijkduin, lunchen op een duintop en volgen dezelfde route terug. In de loop van de dag voel ik me meer en meer één van de Zes personages op zoek naar een auteur, een toneelstuk uit 1921 van de Italiaanse schrijver Luigi Pirandello. „Wat je straks schrijft”, denkt Bruno van den Elshout onderweg hardop, soepel in de rol van journalist stappend, „hoeft wat mij betreft geen verslag te zijn van wat ik allemaal zeg, en zelfs niet dat het helemaal te begrijpen valt. Ik hoop dat het de lezer intrigeert; dat die de tijd neemt om het eventueel nog een keer te lezen.”
Het zichtbare en tastbare resultaat van de 145 ‘wezenlijke ontmoetingen’ valt nog wel eenvoudig te beschrijven. Het zijn 145 portretten. In november verschijnen ze in boekvorm. De foto’s zijn identiek van compositie. Frontaal genomen, de schouders ontbloot, en niets dat afleidt: geen make-up, geen sieraden. Steeds op dezelfde plek gefotografeerd, met de horizon als achtergrond. Alle portretten zijn zelfportretten. De deelnemers hebben de camera zelf op afstand bediend. Impliciete boodschap: ‘Ik ben er.’
Maar het gáát hier dus niet om dit fotoboek. En ook niet om de 145 deelnemers aan dit kunstwerk: hun portretten zijn afgedrukt zonder hun namen, hun leeftijden, hun verhalen, hun bezigheden. „Ik wil beleefbaar maken dat de tijd vloeibaar is”, zegt hij. „Dat je keuzes kunt maken waarin de tijd geen rol speelt. Dat je ‘voorbij de tijd komt’, waarin een andere werkelijkheid ontstaat.”
Verklaart dit waarom hij geen verhalen heeft opgeschreven? „Ja, klopt. Het zou kunnen afleiden van wat ik hoop te ver- oorzaken: mensen in beweging brengen om zelf ‘wezenlijke ontmoetingen’ aan te gaan. Dat je manieren vindt om de tijd te nemen voor elkaar, en elkaar werkelijk te zien en horen.”
Hij wil bovendien „niet voor anderen praten”. Wat kan hij, louter voor zichzelf sprekend, wél zeggen over 145 keer acht uur ‘wezenlijk ontmoeten’?: „Ik heb meer zelfvertrouwen gekregen in mijn contact met andere mensen. Ik dacht altijd dat ik alleen mezelf kon zijn wanneer ik echt alleen was. Dat ik dan geen enkele concessie hoefde te doen aan ‘de ander’, dat ik alleen dan autonoom en soeverein was. Maar dit blijkt dus ook te kunnen bij intense ontmoetingen. Ik heb mijn overlevingsmechanisme uitgezet. Autonoom zijn en alleen zijn: voor mij zijn het nu twee verschillende dingen. En ik heb be- leefd hoe belangrijk onverdeelde aandacht is: dat ik daarmee, voor mijn gevoel, voorbij kan gaan aan de tijd en daar- in overvloed kan ervaren.”
Rust en ruimte
De deelnemers bedienden de camera zelf. Impliciete boodschap: ‘Ik ben er’
Het tweeluik-aan-zee van Bruno van den Elshout is bijna voltooid. Zijn 8.785 foto’s van de horizon, van ‘rust en ruimte’, zijn nu ingevuld met 145 ‘stille’ portretten. Wat volgt hierop?
Zijn volgende werk zal minder ‘ingekaderd’ zijn, het wordt: „Een laboratorium voor levenskunst”, waaruit hij elixers wil laten opdampen als „probleemvrij denken” en „georganiseerde rust”. Voor wie? Waar? „Neem congressen. De programma’s zijn vaak overladen, terwijl de deelnemers zeggen dat ze vooral komen om te ‘netwerken’. Als dat waar is, zijn de pauzes dus belangrijker dan de lezingen en forumdiscussies. Hoe creëer je daar de ruimte om elkaar wezenlijk te ontmoeten?”
De vraag stellen is ’m beantwoorden: „Ik heb het gevoel dat we met z’n allen probleemverslaafd zijn. Voortdurend zijn we gericht op tekorten. We zien vooral wat er níét is, in plaats van de overvloed van wat er wél is. We zeggen nogal makkelijk en snel dat we te weinig tijd hebben, te weinig geld, te weinig invloed, te weinig energie, te weinig erkenning. Media wakkeren dit gevoel aan; zie een reclamecampagne van een telecombedrijf, met z’n ‘Dit Wil ik Weken’. Als je in de wereld alleen tekorten ziet, wordt alles een probleem.”
En de oplossing is? „Wezenlijke antwoorden krijg je door vragen te formule- ren die niet gevangen zitten in proble-
men. Managers en consultants gloreren bij de gratie van zogenaamde problemen – en dat noemen ze dan ‘oplossingsgericht denken’. Als gesprekken die kant opgaan, vraag ik me af: ‘Stel, er is geen probleem: wat zou ik dán doen in deze situatie?’ Zo maak ik rust en ruimte in mijn hoofd. Het probleem-frame geeft een vernauwende blik.”
En dan, wat is dat eigenlijk, ‘een probleem’? „Meestal is het een vorm van emotie of perceptie die tussen mensen staat: een vooroordeel, schaamte, gejaagdheid, angst, scheve machtsverhoudingen – ‘ik-denk-dat-jij-denkt’… Zicht krijgen op de ware aard van een kwestie begint met ontsluieren: zichtbaar maken wat mensen echt raakt. Daar ontstaan de werkbare verhoudingen.”
Het is kort voor vier uur wanneer we het havenhoofd van Scheveningen weer oplopen. De kunstenaar plaatst z’n camera op een statief. De journalist ontbloot z’n bovenlijf.
Ik krijg een afstandsbediening en probeer me te ontspannen door de plooien in m’n gezicht glad te trekken. Bruno van den Elshout nodigt me uit mezelf de vraag te stellen: ‘Wie ben ik?, wie wil ik zijn – als ik een foto van mezelf maak?’
Een kwartier later staan we aan de landzijde van de duinenrij. „Zullen we uitchecken?”
Eén vraag stelt hij nog, voordat we afscheid nemen: ‘Wat heeft deze dag met jou gedaan?’ Ik vertel het hem. Hij vertelt het mij. Onze antwoorden schrijf ik hier niet op. Het ging om de beleving, om onze ontmoeting, tenslotte. Als een kunstwerk, dat niet te koop is, en alléén te delen valt door het zelf mee te maken.
Meer portretten zijn te zien op whatevertheweather.nl
Je kunt dit artikel ook nog nalezen in de vorm van de online publicatie op https://www.nrc.nl/nieuws/2022/05/13/strandwandelen-als-kunstwerk-a4124055
Wil je weten hoe ik mijn onderzoeksreis sinds het verschijnen van dit artikel voorzet? Kom het graag meebeleven via mijn nieuwsbrief Mee op Avontuur.
Ready2Amaze! 